Ένα όχημα αλήθειας & διαφοροποίησης στην οικογένεια
Γράφει η Ειρήνη Κουτελά
Μέσα από τις βιωματικές αφηγήσεις και την παγκόσμια βιβλιογραφία αντιλαμβανόμαστε ότι η γνωστοποίηση της ομόφυλης και αμφίφυλης σεξουαλικότητας -το γνωστό διεθνώς coming out of the closet* -στο οικογενειακό ή/και κοινωνικό περιβάλλον, αφορά σε μία διαδικασία (Morris & Rothblum, 1999) κι όχι απλά στην αυτή καθεαυτή στιγμή της ανακοίνωσης. Καθώς μεταφράζει τη μετατόπιση από την ιδιωτική στη δημόσια σφαίρα, από τη σιωπή στο λόγο και την αφήγηση, από το σκοτάδι στο φως και την ορατότητα, το coming out εντοπίζεται αρχικά στο προσωπικό και εσώτερο επίπεδο, το coming out στον εαυτό (Κεφαλά, όπως αναφέρεται στον Κανάκη, 2011) και στη συνέχεια στο περιβάλλον, το άμεσο οικογενειακό, φιλικό, εργασιακό και κοινωνικό. Η διαδικασία της γνωστοποίησης είναι συνεπώς δυναμική, δια βίου, έχει επαναληπτικότητα και εν καιρώ εξέλιξη. Οι Beeler & DiProva (1999), τη σκιαγραφούν ως το επικό ταξίδι ενός ανθρώπου, καθώς αποτελεί ένα μοναδικό γεγονός, που ενσωματώνει εμπειρίες ολόκληρης ζωής, συνεχίζει να βιώνεται με μεταβλητότητα και ρευστότητα κι έχει συνεχή σημαντικότητα στην καθημερινότητά του.
*Ο όρος coming out of the closet = βγαίνω έξω από την ντουλάπα* εκφράζει τη μυστικότητα στη ζωή των μη-ετεροκανονικών ατόμων εντός ενός ετεροκανονικού περιβάλλοντος (Kosofsky Sedwick, 1990). Η ντουλάπα (closet) σημασιοδοτεί τη στατικότητα μέσα από εικόνες εγκλεισμού, φυλακής, μυστικότητας, απομόνωσης και περιθωριοποίησης και μέσα από το φόβο του ανθρώπου να μην αποκαλυφθεί η σεξουαλικότητά του.
Αν πάμε ένα βήμα πίσω, πριν προχωρήσει ο εαυτός στο coming out στην οικογένειά του, ερχόμαστε σε επαφή με τα στενόχωρα συναισθήματά του, το φόβο για την κριτική και την ενδεχόμενη σύγκρουση και απόρριψή του, την απειλή της απομόνωσης, της μοναξιάς και της περιχαράκωσης, την ντροπή και την ενοχή (Savin-Williams, 2001).
Από την άλλη πλευρά, η οικογένεια νιώθει ότι η κάθε μη-ετεροκανονική σεξουαλικότητα έρχεται από αλλού, σαν να μην την αφορά (Mouseler, 2006) και γι’ αυτό η επικείμενη αποκάλυψη συχνά φέρνει έκπληξη, σοκ, ενοχή και αρνητικά συναισθήματα.
Η γνωστοποίηση αγγίζει πολλά επίπεδα. Το πρώτο έχει να κάνει με τον εσώτερο και ιδιωτικό χώρο του εαυτού, πρόκειται για το “κρυφό” επίπεδο, εκεί που συναντά την εμπειρία του, τη συνειδητοποίηση και τη νοηματοδότηση της σεξουαλικότητας, o εαυτός και η αλήθεια του, κανένας άλλος (Κουτελά, 2014). Δεν χωρά η οικογένεια σε αυτό το χώρο είτε γιατί δεν το γνωρίζει είτε επειδή η δυναμική της δεν ευνοεί την αποκάλυψη και τη διαχείριση μιας τέτοιας αλήθειας. Το δεύτερο επίπεδο αφορά στον κοινό χώρο, εκείνον που δημιουργείται -αρμονικά ή βίαια- μεταξύ εαυτού και οικογένειας. Η αποκάλυψη της ομόφυλης και αμφίφυλης σεξουαλικότητας καλεί την οικογένεια να πάρει θέση, να αποδεχτεί ή να αποβάλλει το ορατό πλέον μέλος της, να επαναπροσδιοριστεί στη νεά συνθήκη στηριζόμενη στα πρόσφατα δεδομένα και τις όποιες ποιότητες έχει μέχρι σήμερα η συμβιωτική τους σχέση. (Κουτελά, 2014). Ό,τι κρυμμένο βρίσκεται πλέον έξω από την ντουλάπα.
Η επικοινωνία της εμπειρίας της ομόφυλης και αμφίφυλης σεξουαλικότητας στο άμεσο οικογενειακό περιβάλλον, ενέχει τις περισσότερες φορές σοβαρό ψυχολογικό ρίσκο και έκθεση, ενώ χάρη στιην ορατότητα μετατρέπεται σε φορέα αλήθειας. Όπως έλεγε ο Foucault (2011a) η αποκάλυψη συνδέεται με την ανάγκη της ομολογίας και η ομολογία με την παραγωγή της αλήθειας, ενώ παράλληλα η γνωστοποίηση μοιάζει να παραπέμπει στη γνώση και στο αίτημα να μάθουμε ποιοι είμαστε.
Τι συμβαίνει όμως όταν η αλήθεια του εαυτού δεν είναι ευπρόσδεκτη στο άμεσο περιβάλλον του, όταν κλονίζει τα θεμέλια του παραδοσιακού οικοδομήματος, όπως είναι μία τυπική πυρηνική οικογένεια και όταν “ξυπνά”την κρίση στις ενδοοικογενειακές σχέσεις;
Έχει ενδιαφέρον να σταθούμε στα κοινά συναισθήματα και τις παράλληλες αντιδράσεις, που μοιράζονται εαυτός και οικογένεια, σίγουρα από διαφορετική σκοπιά. Σοκ και φόβος είναι συνήθως το πρώτο συναίσθημα μετά την ανακοίνωση (coming out). Οι αφηγήσεις γονέων, γνωστές ως finding stories, μαρτυρούν απώλεια και πένθος παραπέμποντας στα στάδια του θανάτου της Kubler-Ross και σηματοδοτούν το σημείο εκκίνησης για τη μετα-εποχή στη ζωή της οικογένειας και τις μεταξύ τους σχέσεις (Beeler & DiProva, 1999). Φόβος για το ενδεχόμενο ρήγμα, την πιθανή διάλυση των οικογενειακών δεσμών, απογοήτευση, θυμός και ματαίωση, συνεχής ανησυχία και μετέωρη κατάσταση. Γίνεται λόγος για την κατάρρευση του ονείρου βιολογικής διαδοχής (Mouseler, 2006), που βιώνεται στη σχέση μεταξύ εαυτού και οικογένειας και ακόμη πιο έντονα μεταξύ μητέρας και κόρης λεσβίας, εφόσον η μη-ετεροκανονική σεξουαλικότητα της κόρης συνεπάγεται εξορισμού για τη μητέρα τον αποκλεισμό της κόρης της από κάθε δυνατότητα τεκνοποίησης ή τεκνοθεσίας.
Η διαφορετικότητα φαντάζει ικανή να διαψεύσει τις προσδοκίες των γονιών, που έτρεφαν μέχρι σήμερα για το γιο ή την κόρη τους και να επιφέρει τη μεγάλη απογοήτευσή τους. Στην αντίληψη των γονέων η ομόφυλη και αμφίφυλη σεξουαλικότητα ταυτίζεται με την κοινωνική περιθωριοποίηση, αφού σύμφωνα με την προσωπική τους ιστορία, τα βιώματα και τις παραστάσεις τους, “παρεκκλίνει” από την “κανονικότητα”, τα προσωπικά τους όνειρα και τις κοινωνικές νόρμες. (Κατάκη, 2012). Στο σημείο αυτό είναι που η αίσθηση του “εγώ” και τα σαφή όρια που χρειάζεται να έχει κάθε μέλος μέσα στην οικογένεια, ώστε η ατομικότητά του να διατηρείται παράλληλα με την αίσθηση του ανήκειν, παραβιάζονται από την ομαδική αίσθηση του “εμείς’” (Goldenberg & Goldenberg, 2005).
Είναι η στιγμή που η οικογένεια καταγωγής ξεκινά το δικό της επικό ταξίδι, επίσης μοναδικό, καθώς μοναδική είναι και η εμπειρία όσων πρόκειται να βιώσει αφενός ως οργανισμός και οντότητα αφετέρου αποσπασματικά ως ενήλικας σε ατομικό επίπεδο. Η διαδικασία αυτή έχει πολλά στάδια, προχωρήματα και πισωγυρίσματα. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για μία δυνατότητα, που εισβάλλει μεν ως κρίση στην πορεία όμως αποκτά πολλαπλά πρόσωπα τόσο αυτό της άγνοιας, της απόρριψης, της ομοφοβίας, της κακοποίησης, όσο και της αποδοχής και της πλήρους ενσωμάτωσης. Αυτή η δυνατότητα είναι που δημιουργεί τις απαραίτητες ζυμώσεις στις οικογενειακές σχέσεις και την πρό(σ)κληση για διαφοροποίηση, γεγονός που στηρίζει την πεποίθηση ότι η οικογένεια, η σεξουαλικότητα και οι σχέσεις των ανθρώπων μετέχουν σε μια “διαδικασία διαρκούς διαπραγμάτευσης μέσα στην οποία επανακαθορίζεται το ίδιο το περιεχόμενό τους” (Καντσά, όπως αναφέρεται στους Χατζητρύφων και Παπαζήση, 2007).
Η οικογένεια βρίσκεται μπροστά σε μία αποκάλυψη, που δεν αφορά μόνο στο θέμα της σεξουαλικότητας. Κατά βάθος, αυτό που ανεβαίνει στην επιφάνεια είναι το υπαρξιακό ερώτημα, στο οποίο καλείται να απαντήσει: Είναι άραγε ικανή να αντέξει τη μοναδικότητα και διαφοροποίηση των μελών της; Αυτό το ταξίδι αναζήτησης φαίνεται ότι ξεδιπλώνεται ως ευκαιρία στην κάθε οικογένεια, με την επιλογή να την αξιοποιήσει ή να την προσπεράσει. Ευκαιρία για εσώτερο επαναπροσδιορισμό του κάθε ανθρώπου στον εαυτό του, στις προσωπικές ανάγκες και αξιώσεις του, που εύκολα “γλιστρούν” και προβάλλονται στον Άλλον μέσα στην οικογένεια. Ευκαιρία για επαναπροσδιορισμό στην επαφή και την αγάπη, φροντίδα για τη σχέση στη μετά-εποχή, τώρα που η αλήθεια είναι ατόφια και οι άνθρωποι ολόκληροι.
Διαβάστε ακόμη: Όσα ακούγονται και όσα υποδηλώνονται
Βιβλιογραφία
Beeler, J., DiProva, V. (1999). Family adjustment following disclosure of Homosexuality by a member: Themes discerned in narrative accounts. Journal of Marital and Family Therapy, Vol.25, no4, 443-459.
Foucault, M. (2011a). Ιστορία της σεξουαλικότητας. 1. Η βούληση για γνώση. Αθήνα: Πλέθρον.
Goldenberg I., Goldenberg, H. (2005). H Οικογενειακή θεραπεία. Μια επισκόπηση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Morris, J., F., Rothblum, E., D. (1999).Who fills out a “lesbian” questionnaire? The Interrelationship of Sexual Orientation, Years “Out”, Disclosure of Sexual Orientation, Sexual Experience with Women, and Participation in the Lesbian Community. Psychology of Women Quarterly, 23, 537-557.
Mouseler, V. (2006). Οι Γυναίκες και οι Ομοφυλόφιλοι. Η ψεύτικη αδιαφορία. Αθήνα: Παπαζήση
Savin-Williams, R., C. (2001). Mom, Dad, I’m Gay. How Families Negotiate Coming Out. Washington: American Psychological Association.
Κανάκης, Κ. (2011). Γλώσσα και Σεξουαλικότητα. Γλωσσολογικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
Κατάκη, Χ. (2012). Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας. Αθήνα: Πεδίο.
Κουτελά, Ε. (2014). Η εμπειρία της ομόφυλης σεξουαλικότητας μέσα στην ελληνική οικογένεια. Μια ποιοτική διερεύνηση. Μεταπτυχιακή διατριβή στο M.Sc. Psychology του University of East London.
Χατζητρύφων, Ν., Παπαζήση, Θ. (2007). Το φύλο και η συμπεριφορά του. Οικογένειες από ομόφυλα ζευγάρια. Πρακτικά 2ου Διεπιστημονικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη, 12-14 Μαΐου 2005. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.