Skip to main content

Το συναίσθημα της Ντροπής

Γράφει η Ειρήνη Κουτελά

 

Στο φάσμα της ανθρώπινης εμπειρίας και των συναισθημάτων η ντροπή κατέχει μια ιδιαίτερη θέση καθώς πρόκειται για ένα συναίσθημα γνώριμο, αρκετά πρώιμο, από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας και βαθιά υπαρξιακό.

  • Πώς αντιλαμβάνομαι και νοηματοδοτώ την ντροπή;
  • Πότε και πώς εμφανίζεται;
  • Πώς είμαι εγώ που ντρέπομαι;
  • Και οι άλλοι, άραγε, να συμβάλλουν στην ντροπή μου και με ποιο τρόπο;1Μαρία, 2ο νηπιαγωγείο Χαϊδαρίου

Η ντροπή είναι μέρος του πεδίου, του περιβάλλοντος, που συνδημιουργούμε εμείς οι άνθρωποι, στο οποίο ζούμε και αλληλεπιδρούμε και συστατικό στοιχείο της επαφής, της σχέσης και της δυναμικής που αναπτύσσεται μεταξύ του εαυτού και του Άλλου. Πράγματι, έρχεται πολύ πρώιμα και την προσλαμβάνουμε μέσω των αισθήσεων μας: Η ντροπή γεννιέται στο βλέμμα του Άλλου.

Η ντροπή μου αντανακλά την ανεπαρκή μου στήριξη  από το περιβάλλον ως προς το να με ακούσουν, να ακούσουν τις ανάγκες μου και να τις στηρίξουν, να με αναγνωρίσουν, να με δουν ολόκληρη, να αναγνωρίσουν αυτό που είμαι. Όταν απουσιάζει, λοιπόν, η στήριξη από το όριο επαφής, από τη σχέση, τότε το αίσθημα της προσωπικής ανεπάρκειας βρίσκει το χώρο και τον τρόπο και εισχωρεί μέσα μου, εσωτερικεύεται, ενσωματώνεται και κάπως έτσι διαμορφώνει την αυτο-εικόνα μου και προσδιορίζει τους τρόπους που σχετίζομαι με το περιβάλλον μου. Και στο σημείο αυτό είναι που η ντροπή γίνεται και η αυτο-αξιολόγησή μου με αρνητικό πρόσημο.

 

Γ. Γαΐτης


Από το βλέμμα του Άλλου στην εσωτερική σύγκρουση του εαυτού

Η ντροπή ξεκινά το ταξίδι της από το βλέμμα του Άλλου, που κρίνει και εξετάζει, από μια σχέση που δεν έχει ισοτιμία και που μεταμορφώνεται σε εσωτερική σύγκρουση του εαυτού, μεταξύ της ανάγκης του να εδραιώσει μια σχέση με τον έξω κόσμο και της προσπάθειάς του να προστατευτεί, να διατηρήσει το είναι του, την ολότητα, την ακεραιότητά του.

Το φάσμα και τα πρόσωπα της ντροπής

Η ντροπή κινείται σε ένα ευρύ φάσμα, από την ελαφριά αμηχανία και την άβολη θέση του εαυτού έως τη βαθιά ανάγκη να κρυφτεί, να ανοίξει η γη να τον καταπιεί, να μη τον βλέπουν, να μην αντικρύζει το βλέμμα τους, να χαθεί, να πεθάνει. Δεν αντέχει το βλέμμα του Άλλου γιατί στα μάτια του είναι λίγος, δεν είναι οκ, δεν είναι όπως πρέπει, δεν είναι “φυσιολογικός”.

Η ντροπή, στην αρχή, συνδέεται με το κομμάτι εκείνο του εαυτού που δεν γίνεται αποδεκτό από τους άλλους, όπως ο σεξουαλικός προσανατολισμός ή η ταυτότητα φύλου, που δέχεται κριτική. Προκειμένου λοιπόν να το προστατεύσει από το γύρω περιβάλλον, το κρατά στη σκιά, “μέσα στην ντουλάπα”. Στη φάση αυτή “η ντουλάπα” είναι ο δικός του ζωτικός χώρος και το υποστηρικτικό του πλαίσιο, όσο στενόχωρη, ασφυκτική και σκοτεινή κι αν είναι, αυτήν έχει τώρα στην ντροπή του…

Τα πρόσωπα της ντροπής είναι πολλά και συχνά μας ξεγελούν: Φόβος, απόγνωση, θυμός που συσσωρεύεται από τη συνεχή εκκρεμότητα του ανικανοποίητου δικαιώματος στην ορατότητα χωρίς κριτική, θυμός από την ακύρωση της ανάγκης για δικαίωση και αναναγνώριση, θυμός που συχνά “μεταμφιέζεται” σε θλίψη, επιθετικότητα.

Σιγά-σιγά η ντροπή κερδίζει έδαφος κι αγκαλιάζει ολόκληρο τον εαυτό, αποτελεί δομικό του στοιχείο και λόγω της δυνατής επιρροής της κατορθώνει και στρεβλώνει την εικόνα του, ώστε να γίνεται λόγος για ένα μη ολοκληρωμένο εαυτό.

Η ντροπή και η ενοχή

Συχνά συναντάμε την ντροπή και την ενοχή να πηγαίνουν χέρι-χέρι. Παρόλο που κάποιες φορές συμβαίνει να συνυπάρχουν, είναι σκόπιμο να τις διακρίνουμε. Η ντροπή συνδέται με αυτό που είμαι, με το “είναι” μου και η ενοχή με αυτό που κάνω, με τις πράξεις μου, “being” και “doing” αντίστοιχα. Ο εαυτός φαίνεται να λέει: “Είμαι λίγος, δεν είμαι φυσιολογικός, κάτι τρέχει με μένα…”. Η ενοχή, από την άλλη πλευρά, έρχεται να του θυμίσει τι δεν έχει κάνει καλά. Κι έπεται συνέχεια, βάσει μιας γραμμικής αιτιότητας, όπου ο εαυτός περιμένει την τιμωρία του. Ενώ στην ντροπή τα πράγματα είναι πιο σύνθετα καθώς δεν υπάρχει γραμμικότητα, αλλά κυκλικότητα.

Μια κουλτούρα ντροπής…

Η ντροπή διέπει τη σχέση, την επαφή, το σύστημα της οικογένειας, το σχολικό περιβάλλον, τον εργασιακό χώρο, την κοινότητα, όπου είμαστε, κινούμαστε, αλληλεπιδρούμε και σχετιζόμαστε εμείς οι άνθρωποι. Στην ελληνική κοινωνία και οικογένεια βρίσκουμε σε έντονο βαθμό μια κουλτούρα ντροπής, καθώς οι συμβιωτικές σχέσεις που δημιουργούμε έχουν εγγύτητα και στοιχεία συγχώνευσης μαζί, που ευνοούν τα “πρέπει” , τις κοινωνικές συμβάσεις, το “να είμαστε σωστοί’ και  “να είμαστε ακριβώς”.

Μέχρι πού είναι ικανή να φτάσει η ντροπή;

Η ντροπή γεννά τα δύσκολα, τα στενόχωρα, το στιγματισμό, την απόρριψη, την περιθωριοποίηση, τον αποκλεισμό, το μίσος, τη βία, την κακοποίηση, την ομοφοβία, την αμφιφοβία, την τρανσφοβία, τη χαμηλή αυτο-εκτίμηση, τα συναισθήματα αναξιότητας και ανεπάρκειας, το θυμό, την επιθετικότητα, την παθητικο-επιθετική συμπεριφορά, δημιουργεί σχέσεις χωρίς ισοτιμία και βαθιά ρήγματα σε αυτές. Δεν ενώνει, αντίθετα διχάζει, δεν αναγνωρίζει, αντίθετα υποτιμά και ακυρώνει, διαγράφει, κλονίζει την εμπιστοσύνη, απαιτεί σχεδόν εμμονικά τη συνεχή προσπάθεια και τον κόπο του εαυτού, ενέχει πόνο, εξάντληση και αβάσταχτη μοναξιά. Οδηγεί όλο και πιο βαθιά στη “ντουλάπα”, μακριά από τον αυθεντικό εαυτό, σε αυτο-αμφισβήτηση, σε εμμονικές σκέψεις, σε αυτοκτονικούς ιδεασμούς, σε αυτο-καταστροφικές συμπεριφορές, στην κατάθλιψη, ακόμη και στην αυτοκτονία.

Η ντροπή δεν είναι προσωπική, είναι σχεσιακή

 Στη γραμμή ψυχολογικής στήριξης 11528 υπάρχει χώρος για την ντροπή καθώς δεν υπάρχει “το βλέμμα του Άλλου”. Tην ντροπή την προσκαλούμε, την καλωσορίζουμε, άλλοτε χρειάζεται να την ονοματίσουμε κι άλλοτε όχι, την “ξεδιπλώνουμε” όσο μπορούμε, την αγκαλιάζουμε, τη συζητάμε, την “βγάζουμε από την ντουλάπα” τώρα που ο εαυτός δεν χρειάζεται να κρύβεται πλέον και η ντροπή του έχει ορατότητα και είναι ΟΚ να υπάρχει. Και στο σημείο αυτό είναι που αντιλαμβανόμαστε ότι η ντροπή δεν είναι ακριβώς του ανθρώπου που μας καλεί στην τηλεφωνική γραμμή, αλλά ανήκει στο πεδίο, είναι μία σχεσιακή κι όχι προσωπική υπόθεση.

Ένα πρώτο προσωπικό βήμα προς την ορατότητα

Το φαινόμενο της ντροπής αποκαλύπτει το κενό της ασφάλειας και εμπιστοσύνης του ανθρώπου μέσα στη σχέση. Η γραμμή ψυχολογικής στήριξης 11528 ρίχνει φως στη βήμα-βήμα διαδικασία του, στον τρόπο του να γίνεται, στην ανάγκη να αποκτήσει επίγνωση των συναισθημάτων του. Η φάση αυτή είναι άκρως αποκαλυπτική για τον ίδιον και για το λόγο αυτό μιλάμε για τη διαδικασία του coming out, που δεν αποτελεί απλά μία στιγμή αποκάλυψης ή ανακοίνωσης. Πρόκειται για μια διαδικασία και πορείας ζωής, με τις ζυμώσεις, τα πισωγυρίσματα, την επαφή, τη μοναξιά, την εγγύτητα και την απόσταση, τις τριβές, την αποδοχή, τη ζεστασιά, τη ματαίωση, μέσα και έξω από την οικογένεια, μέσα και έξω από το σχολικό περιβάλλον, μέσα στην κοινότητα, στις διαπροσωπικές σχέσεις, στο εργασιακό περιβάλλον, στην καθημερινότητα, στην κοινωνία.

Γραμμή Ψυχολογικής στήριξης 11528-ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ: Μια επανορθωτική εμπειρία για όλη την κοινότητα

Η γραμμή 11528 λειτουργεί κάπως προσομοιωτικά, ως το εξωτερικό περιβάλλον. Έχει πίστη στη θεραπευτική δύναμη του διαλόγου και της επαφής ως επανορθωτική εμπειρία για όλη την κοινότητα και γνωρίζει ότι τα πάντα είναι διαδικασία και ότι μέσα από τη διαδικασία έρχεται η αλλαγή και ο πολλαπλασιασμός του αποτελέσματος, χωρίς όμως βιασύνη και παραβίαση.

Στο σημείο αυτό συναντιόμαστε με τον Άλλον, σε αυτό συν-υπάρχουμε και σε αυτό “δουλεύουμε” μαζί. Συν-δημιουργούμε το χώρο και το χρόνο που χρειάζεται για να νιώσει άνετα, χωρίς την απαίτηση να είναι κάπως αλλιώς, να συμμορφωθεί με κάτι, ώστε να συνδεθεί με μας και μέσα από αυτή την πρώτη σύνδεση να έρθει σε επαφή με την ανάγκη του και βήμα-βήμα με την ντροπή του. Στεκόμαστε σε αυτό που φέρνει και σε αυτό που “είναι” αφήνοντας έξω από τη γραμμή, όσο μας επιτρέπεται, “αυτό που θα έπρεπε να είναι”, τις κοινωνικές κατασκευές και συμβατικότητες, τις όποιες ενδοβολές κουβαλά και τις προσδοκίες των άλλων, συνήθως των οικείων του.

Μιλώντας για την ντροπή ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ και με φροντίδα

Για να μιλήσουμε για την ντροπή χρειάζεται να είμαστε ΔΙΠΛΑ με φροντίδα, να μη χάσουμε τον άνθρωπο που μας καλεί και ζητά στήριξη. Να είμαστε εκεί, χωρίς κριτική, με ενσυναίσθηση και αναγνώριση της διαδρομής του, με φροντίδα και για τον ίδιο και για το άμεσο περιβάλλον του, με υποστήριξη αυτού που είναι, με εμπιστοσύνη στη διαδικασία του και με πίστη ότι τα πράγματα προχωράνε και δεν χρειάζεται να τα σπρώχνουμε ούτε να τα εκ-βι-ά-ζουμε, αρκεί να είμαστε εκεί, ΔΙΠΛΑ, με παρουσία και συνέπεια.


Πηγές:

Gilbert, P., Andrews, B. (1998). Shame. Interpersonal behavior, Psychopathology and Culture. Oxford University Press.

Janice, M., I. (2009). Shame comes out of the closet. Journal of Sexuality Research and Social Policy, Vol. 6, No 1.

Lee, R. G. (1995). Vol. 4, No 1, 14-22. Gestalt and Shame: The foundation for a clearer understanding of field dynamics. British Gestalt Journal.

Loader, P. (1998). Such a shame-A consideration of shame and shaming mechanisms in families. Child Abuse Review, Vol. 7: 44-57.

Mcdermott, E., Roen, K., & Scourfield, J. (2008). Avoiding Shame: young LGBT people, homophobia and self-destructive behaviors. Culture, Health and Sexuality, 10(8), 815-829.

Tangney, J.P., & Dearing, R., L. (2002). Shame and Guilt. The Guilford Press.