Μικροδιακρίσεις

Μικροδιακρίσεις: Αναγνώριση, επιπτώσεις και τρόποι αντιμετώπισης

 

Γράφει η:
Γεωργία Κορρέ

 

Σε ένα από τα πιο γνωστά βιβλία του ο Sue, ένας Ασιάτης- Αμερικανός ψυχολόγος και ένας από τους κύριους μελετητές των μικροδιακρίσεων (microaggressions), περιγράφει ένα στιγμιότυπο από την καθημερινότητά του προκειμένου να αναδείξει τις μικροδιακρίσεις και τις επιπτώσεις τους: Αυτός και ένας Aφροαμερικανός συνάδελφός του, κατά την επιβίβασή τους σ’ ένα μικρό αεροπλάνο επέλεξαν να καθίσουν στις μπροστινές σειρές. Λίγο πριν αναχωρήσει η πτήση, επιβιβάστηκαν τρεις λευκοί άντρες και κάθισαν μπροστά τους. Η αεροσυνοδός, ζήτησε από τον Sue και τον συνάδελφό του να μεταφερθούν στο πίσω μέρος του αεροπλάνου, για ισορροπήσει το βάρος του και, παρά το γεγονός ότι συμμορφώθηκαν απρόθυμα, ένιωσαν ότι η αεροσυνοδός τους είπε να πάνε στο πίσω μέρος του λεωφορείου[1]. Όταν μοιράστηκαν τη δυσφορία τους με την αεροσυνοδό, εκείνη αγανάκτησε, έγινε αμυντική, ανέφερε ότι παρεξηγήθηκαν οι προθέσεις της, υπονόησε ότι ο Sue και ο συνάδελφος του ήταν υπερευαίσθητοι και αρνήθηκε να συζητήσει το ζήτημα περαιτέρω. Ο Sue αναρωτήθηκε εάν αυτός και ο συνάδελφος του ήταν όντως υπερευαίσθητοι ή εάν η στάση της αεροσυνοδού ήταν ρατσιστική. Αυτό και πολλά άλλα τέτοια ψυχολογικά διλήμματα προκύπτουν σε μέλη ιστορικά καταπιεσμένων ομάδων κατά τις καθημερινές τους επαφές με μέλη της κυρίαρχης ομάδας.

Η έννοια των μικροδιακρίσεων[2] περιγράφει τις λεκτικές, εξωλεκτικές, συμπεριφορικές ή /και συστημικές προσβολές, την κακομεταχείριση, τις παραβλέψεις και την απουσία αναφορών, που συμβαίνουν σε καθημερινές και συνήθως σύντομες συνδιαλλαγές. Αυτές οι συνδιαλλαγές, που μπορεί να είναι εμπρόθετες ή μη, στέλνουν υποτιμητικά και απαξιωτικά μηνύματα σε συγκεκριμένα άτομα, αποκλειστικά και μόνο λόγω της ένταξής τους σε μια ιστορικά καταπιεσμένη ομάδα. Οι μικροδιακρίσεις συνήθως εκφράζονται υπό τη μορφή μικροακυρώσεων (π.χ. δηλώσεις που παραβλέπουν, αγνοούν ή υποτιμούν την βιωμένη εμπειρία των καταπιεσμένων ομάδων και εκφράζονται συνήθως χωρίς να το συνειδητοποιεί το μέλος της κυρίαρχης ομάδας), μικροεπιθέσεων (πχ. σκόπιμες δηλώσεις και συμπεριφορές που επικοινωνούν προκαταλήψεις, από άτομα που μπορεί να πιστεύουν ότι η συμπεριφορά τους δεν είναι επιβλαβής ή δεν γίνεται αντιληπτή), και μικροπροσβολών (π.χ. δηλώσεις και συμπεριφορές που επικοινωνούν συγκαλυμμένες αρνητικές στάσεις ως προς τις καταπιεσμένες ομάδες).

Η μελέτη τους βασίζεται στη εργασία του Chester Pierce ο οποίος ανέδειξε τις φυλετικές μικροδιακρίσεις κατά τη δεκαετία του 1970 και τα τελευταία χρόνια, ως όρος, έχει διευρυνθεί για να εντάξει όλες τις μορφές μικροδιακρίσεων που υφίστανται άτομα και ομάδες εξαιτίας της εθνικής ή φυλετικής καταγωγής, της κοινωνικοοικονομικής τάξης, του φύλου, της ταυτότητας φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της αναπηρίας, της σωματικής διάπλασης κ.ο.κ. Η ανάδειξη και η μελέτη των επιπτώσεων των μικροδιακρίσεων ανήκει σε μια συνεχώς αναπτυσσόμενη θεωρητική και ερευνητική τάση, στο πλαίσιο της ψυχολογίας και άλλων κοινωνικών επιστημών, η οποία στρέφεται από την παθολογικοποίηση συγκεκριμένων ταυτοτήτων και την κανονικοποίηση άλλων, στην ανάδειξη των επιπτώσεων της καταπίεσης.

Τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα βιώνουν καθημερινά διάφορες μορφές μικροδιακρίσεων που μπορεί να εκφραστούν τόσο από μέλη της κυρίαρχης ομάδας, όσο και από μέλη της ίδιας της κοινότητας.

Κάποιες από αυτές είναι οι εξής:

• ετερο/cisσεξιστική ορολογία  (λέξεις ή φράσεις που εξευτελίζουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα)
• επικύρωση της ετερο/cisκανονικής κουλτούρας και συμπεριφοράς (δηλώσεις που περιγράφουν τις ετεροκανονικές σχέσεις ή τις cis ταυτότητες ως πρότυπα σχέσεων και ταυτοτήτων που θεωρούνται «κανονικά»)
• υποθέσεις περί μιας οικουμενικής ΛΟΑΤΚΙ+ εμπειρίας (συμπεράσματα ότι όλοι οι ΛΟΑΤΚΙ+ άνθρωποι είναι ίδιοι)
• εξωτικοποίηση (exoticization): συμπεριφορές που αντιμετωπίζουν τους ΛΟΑΤΚΙ+ ανθρώπους ως δείγματα, αντικείμενα ή ζώα, όπως είναι, για παράδειγμα, οι παραβιαστικές ερωτήσεις ή η χρήση προσβλητικών αστείων
• δυσφορία ή η αποδοκιμασία της ΛΟΑΤΚΙ+ εμπειρίας:  πχ. αρνητικές συμπεριφορές εμφανούς αποστροφής σε εκδηλώσεις οικειότητας ομόφυλων ζευγαριών.
• διάψευση του κοινωνικού ετερο/cisσεξισμού: δηλώσεις και συμπεριφορές ακύρωσης της ύπαρξης της ομο/αμφι/τρανσφοβίας.
• υποθέσεις περί ανωμαλίας ή/και παθολογίας: δηλώσεις κατά τις οποίες υπερτονίζεται η σεξουαλική συμπεριφορά των ΛΟΑΤΚΙ+ ανθρώπων και υπονοείται ότι είναι σεξουαλικά «παρεκκλίνοντες/-ουσες»
• διάψευση του προσωπικού ετεροσεξισμού/ τρανσφοβίας: άρνηση ενός ατόμου να παραδεχθεί ότι αντιμετώπισε ετερο/cisσεξιστικά κάποιον/-α, επιμένοντας ότι δεν μπορεί να είναι ομο/αμφι/τρανσφοβικό, λόγω του γεγονότος ότι έχει έναν ΛΟΑΤΚΙ+ φίλο/-η.
• στάση ανοχής απέναντι στους ΛΟΑΤΚΙ+ ανθρώπους αρκεί να μην συζητούν τις σεξουαλικές τους σχέσεις και την ερωτική τους ζωή (undersexualization)
• άρνηση της σωματικής ιδιωτικότητας των τρανς ανθρώπων:  παραβιαστικές ερωτήσεις που αφορούν τα ανατομικά χαρακτηριστικά τους ή τις σεξουαλικές τους πρακτικές
• πίεση που ασκείται στους αμφιφυλόφιλους ανθρώπους να «αλλάξουν»:  πχ ότι θα έπρεπε να «επιλέξουν» τον σεξουαλικό προσανατολισμό που ταιριάζει με τη σχέση τους.

Οι παραπάνω μικροδιακρίσεις στις περισσότερες περιπτώσεις παραμένουν άρρητες και αφανείς, εκτός εάν επισημανθούν από τα άτομα που τις βιώνουν. Ωστόσο, στις περισσότερες περιστάσεις εκδήλωσής τους, τα άτομα κάνουν λόγο για μια αδιέξοδη κατάσταση που δημιουργεί πολλά ψυχολογικά διλήμματα· εάν αντιδράσουν υπάρχουν πιθανές συνέπειες για την ασφάλειά τους, τη δουλειά τους, την ψυχολογική τους ευημερία ή ακόμη και την υγεία τους, ενώ εάν δεν τις επισημάνουν αγανακτούν, μετανιώνουν, εξοργίζονται κ.ο.κ., συναισθήματα που συνήθως οδηγούν σε έναν μηρυκασμό σκέψεων λόγω του ότι παρέμειναν αδρανείς.

Ο κοινότοπος, καθημερινός και συγκαλυμμένος ρατσισμός, σεξισμός και ετερο/cisσεξισμός έχει ποικίλες επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής, την αυτοεκτίμηση και το βιοτικό επίπεδο, επιπτώσεις που για τον Sue φαίνεται να είναι πιο έντονες απ’ ότι οι παραδοσιακές μορφές ρατσισμού, σεξισμού και ετερο/cisσεξισμού. Οι καθημερινές εμπειρίες μικροδιακρίσεων συμβάλλουν στην επιδείνωση του άγχους, της κατάθλιψης, του μετατραυματικού στρες, δημιουργούν χαμηλή αίσθηση αυτοπεποίθησης και αυτοαποδοχής, μειωμένη αίσθηση ασφάλειας, θυμό, αγανάκτηση, αμηχανία, ενοχή και περαιτέρω δυσκολία στην κοινοποίηση του σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας φύλου.

Η ακούσια καταπίεση συχνά προέρχεται από ανθρώπους της κυρίαρχης ομάδας που μπορεί να θεωρούν ότι υποστηρίζουν αξίες περί ισοτιμίας, καθώς επίσης να βιώνουν τους εαυτούς τους ως αμερόληπτα άτομα που δεν θα ασκούσαν διακριτική μεταχείριση συνειδητά. Παρά το γεγονός ότι όλοι/-ες/-α μας ζούμε σε κοινωνίες οι οποίες διέπονται από ρατσισμό, σεξισμό και ετερο/cisσεξισμό, είναι πολύ δυσάρεστη η συνειδητοποίηση ότι κουβαλάμε στερεότυπα και προκαταλήψεις. Πολλές φορές προτιμούμε να αρνηθούμε, να υποβαθμίσουμε τη σημασία ή να αποφύγουμε μια ειλικρινή αυτό-ενδοσκόπηση καθώς και ένα συλλογικό αναστοχασμό, που θα μας οδηγήσει στη συνειδητοποίηση των προνομίων μας. Ωστόσο, αυτή η άρνηση ή η αποφυγή μας μετατρέπει, συχνά ακουσία, σε φορείς διακρίσεων, συμβάλλοντας έτσι, ανάλογα με τη θέση μας και τον επαγγελματικό μας ρόλο στη διαιώνιση των ανισοτήτων στον εργασιακό τομέα, στις υπηρεσίες υγείας, στην εκπαίδευση κ.ο.κ.

Ένα από τα πρώτα βήματα που μπορούμε να κάνουμε για την αντιμετώπιση των μικροδιακρίσεων είναι να καταστήσουμε το αόρατο, ορατό, δηλαδή να εντοπίζουμε, να αναγνωρίζουμε και να ονομάζουμε ως μικροδιακρίσεις τις συχνά αποσιωπημένες εμπειρίες καθημερινής διάκρισης που βιώνουν άτομα τα οποία ανήκουν σε ιστορικά καταπιεσμένες ομάδες και κοινότητες.

Όταν γινόμαστε στόχοι μικροδιακρίσεων είναι σημαντικό να θυμόμαστε:

• Την ασφάλειά μας: Αν τα άτομα που έχουμε απέναντί μας είναι εχθρικά ή θεωρούμε ότι  θα ενεργήσουν εκδικητικά, όταν επιλέγουμε να αντιδράσουμε, είναι σημαντικό να καταγράψουμε το περιστατικό και να έχουμε μάρτυρες. Αν διακυβεύεται η ασφάλειά μας μας είναι ουσιαστικό να θυμόμαστε ότι μπορούμε να επιλέξουμε να μην απαντήσουμε.
• Αν είναι ένα οικείο πρόσωπο μπορούμε να περιορίσουμε χρονικά την αρχική συζήτηση και να προγραμματίσουμε να μιλήσουμε κάποια άλλη στιγμή μαζί του, για να έχουμε χρόνο να προετοιμαστούμε για μια επαφή που ίσως να προκαλέσει άγχος, αλλά και για να δώσουμε στο άτομο το χρόνο να το ξανασκεφτεί. Πριν το ξανασυζητήσουμε, θα μπορούσαμε να κάνουμε ένα πλάνο γι’ αυτά που θέλουμε να πούμε και να το μοιραστούμε με έμπιστα άτομα. Επίσης, θα μπορούσαμε να ασκήσουμε κριτική στη συμπεριφορά και όχι στο δράστη και να μιλήσουμε για τα συναισθήματα που μας προκαλεί.
• Να έχουμε στο νου μας την αυτοφροντίδα μας, καθώς η συνεχής επαφή με συμπεριφορές μικροδιακρίσεων, συνήθως μας κάνει να αισθανόμαστε μοναξιά και ότι δεν ανήκουμε κάπου. Αυτό που βοηθάει είναι να συνομιλούμε με έμπιστα άτομα που ανήκουν στην ίδια κοινότητα με εμάς, άτομα που επικυρώνουν και αναγνωρίζουν τόσο τα βιώματά μας, όσο και τα συναισθήματα που αυτά προκαλούν.
• Αν δούμε ότι η καθημερινή επαφή με συμπεριφορές μικροδιακρίσεων έχει επιπτώσεις στην αυτοεκτίμησή μας, στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ταυτότητά μας, στα συναισθήματά μας κλπ., είναι ουσιαστικό να αναζητήσουμε ψυχολογική στήριξη από εξειδικευμένα άτομα και υπηρεσίες, όπως είναι η γραμμή υποστήριξης 11528- ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ, καθώς και από ομάδες υποστήριξης ΛΟΑΤΚΙ+ οργανώσεων.

Όταν εκδηλώνουμε κάποια μορφή μικροδιακρίσης είναι σημαντικό να θυμόμαστε:

• Όλα/-ες/-οι εκδηλώνουμε συμπεριφορές μικροδιακρίσεων, πολλές φορές χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε συνειδητά. Στις περιπτώσεις που συνειδητοποιούμε ότι έχουμε αδικήσει κάποιο άτομο ή όταν επισημαίνεται από άλλα άτομα, χρειάζεται να παραδεχθούμε τη μικροδιάκριση, να μάθουμε από το λάθος μας και να απολογηθούμε.
• Να ακούσουμε το άτομο και να προσπαθήσουμε να μην γίνουμε αμυντικές/-α/-οι ή να ακυρώσουμε τις εμπειρίες και τα συναισθήματά του, καθώς αυτές οι αντιδράσεις συνιστούν άλλη μια μορφή μικροδιάκρισης.
• Την ανάπτυξη εγρήγορσης αναφορικά με τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε, καθώς κάποιες από τις ευρέως διαδεδομένες λέξεις ή φράσεις εμπεριέχουν ομο/αμφι/τρανσφοβικά, ρατσιστικά και σεξιστικά μηνύματα.
• Η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση αναφορικά με τις μικροδιακρίσεις και τις επιπτώσεις τους μας καθιστά λιγότερο αμυντικούς/-ες/-α και καλλιεργεί τα κατάλληλα αντανακλαστικά στις περιπτώσεις που βρισκόμαστε μπροστά σε ένα περιστατικό μικροδιάκρισης.

Τέλος, είναι επιτακτικό να διαμορφώσουμε τους τρόπους και τις καθημερινές πρακτικές στο θεσμικό, πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο που αφενός θα αναδεικνύουν τις μικροδιακρίσεις και τις επιπτώσεις τους και αφετέρου θα προάγουν την επούλωση, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, των ιστορικών τραυμάτων που βιώνουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα και οι κοινότητες. Οι μικροδιακρίσεις αποτελούν την αντανάκλαση καταπιεστικών συστημάτων αξιών και πεποιθήσεων, τα οποία καθορίζουν ποια άτομα και ομάδες συνιστούν το ‘Εμείς’ και ποια το ‘Άλλο’, ποια άτομα εντάσσονται και ποια περιθωριοποιούνται, ποια άτομα θεωρούνται ανώτερα και ποια κατώτερα, ποια φυσιολογικά και ποια όχι, ποια ελκυστικά και ποια απωθητικά, ποια επιθυμητά και ποια ανεπιθύμητα. Η καταγωγή τους σχετίζεται με την ιστορία, με την καταπίεση και με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Αυτές είναι οι περιοχές που χρειάζεται να εστιάσουμε, διαμορφώνοντας πιο συλλογικούς τρόπους προστασίας και διεκδίκησης.

 

[1]     Εδώ ο Sue αναφέρεται στο φυλετικό διαχωρισμό που ίσχυε στα λεωφορεία του Μοντγκόμερυ των ΗΠΑ μέχρι το 1956, ο οποίος καταργήθηκε μετά από το μποϋκοτάζ των λεωφορείων που διήρκησε παραπάνω από ένα χρόνο και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διεκδίκηση των πολιτικών δικαιωμάτων στις ΗΠΑ. Αφορμή για το μποϋκοτάζ υπήρξε η άρνηση από την Ρόζα Παρκς της παραχώρησης της θέσης της σε ένα λευκό επιβάτη.

[2]     Το πρώτο συνθετικό του όρου (μικρο-), εκφράζει την εστίαση ανάλυσης στο επίπεδο των καθημερινών, σύντομων συνδιαλλαγών και την δυσκολία εντοπισμού τους. Δεν σχετίζεται με τη συχνότητα της εκδήλωσής τους ή τη σοβαρότητα των επιπτώσεών τους, οι οποίες, όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι πολυδιάστατες.

---

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Clay, R. A. (2017). Did you really just say that? Here’s advice on how to confront microaggressions, whether you are a target, bystander or perpetrator. Monitor on Psychology, 48 (1), 46.

Nadal, K. L. (2014). A Guide to Responding to Microaggressions. Cuny Forum 2 (1), 71-76.

Nadal, K. L. (2018). A Decade of Microaggression Research and LGBTQ Communities: An Introduction to the Special Issue. Journal of Homosexuality, 66 (10), 1309-1316.

Nadal, K. L., Wong, Y., Issa, M.-A., Meterko, V., Leon, J. & Wideman, M. (2011). Sexual Orientation Microaggressions: Processes and Coping Mechanisms for Lesbian, Gay, and Bisexual Individuals, Journal of LGBT Issues in Counseling, 5: 21–46.

Nadal, Κ. L., Erazo, T., Schulman, J., Han, H. & Deutsch, T. (2017).  Caught at the Intersections: Microaggressions toward Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, and Queer People of Color. Στο R. Ruth & E. Santacruz (Επιμ.), LGBT Psychology and Mental Health: Emerging research and advances (σελ. 133-152). California: Praeger.

Sue, D. W. (2010α). Microaggressions in everyday life: Race, Gender, and Sexual Orientation. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.

Sue, D.W. (2010β). Microaggressions: More Than Just Race. Can microaggressions be directed at women and gay people? Psychology today. Ανακτήθηκε από: https://www.psychologytoday.com/us/blog/microaggressions-in-everyday-life/201011/microaggressions-more-just-race

The Montgomery Bus Boycott (2013). Ανακτήθηκε από: http://www.montgomeryboycott.com/overview/